دیابت در بارداری

دیابت بارداری (Gestational Diabetes Mellitus – GDM)

دیابت بارداری نوعی اختلال در متابولیسم کربوهیدرات‌هاست که برای اولین بار در دوران بارداری تشخیص داده می‌شود. در این وضعیت، بدن مادر توانایی کافی برای استفاده‌ی مؤثر از انسولین را از دست می‌دهد و در نتیجه، سطح گلوکز خون از حد طبیعی فراتر می‌رود. این حالت معمولاً در سه‌ماهه‌ی دوم یا سوم بارداری ظاهر می‌شود و ممکن است پیش از بارداری هیچ نشانه‌ای از دیابت در فرد وجود نداشته باشد.

دیابت بارداری یکی از شایع‌ترین عوارض بارداری است و تخمین زده می‌شود که حدود ۲ تا ۱۰ درصد از زنان باردار را درگیر کند. اگرچه این بیماری اغلب پس از زایمان برطرف می‌شود، اما در صورت عدم کنترل مناسب، می‌تواند هم برای مادر و هم برای جنین خطرات جدی به همراه داشته باشد.

علت بروز دیابت بارداری

در دوران بارداری، جفت هورمون‌هایی ترشح می‌کند که نقش مهمی در حفظ بارداری و رشد جنین دارند. برخی از این هورمون‌ها—مانند هورمون لاکتوژن جفتی انسان (hPL)، کورتیکواستروئیدها و پروژسترون—اثری ضد انسولینی دارند؛ به این معنا که عملکرد انسولین را در بدن مادر تضعیف می‌کنند.

در حالت طبیعی، بدن مادر با افزایش تولید انسولین این مقاومت انسولینی را جبران می‌کند. اما در برخی از زنان، پانکراس قادر به پاسخ‌دهی کافی نیست. در نتیجه، قند خون به‌تدریج افزایش می‌یابد و منجر به دیابت بارداری می‌شود.

فاکتورهایی مانند اضافه‌وزن، سابقه خانوادگی دیابت، سندرم تخمدان پلی‌کیستیک (PCOS)، سابقه دیابت بارداری در حاملگی‌های قبلی یا زایمان نوزاد با وزن بالا، می‌توانند احتمال ابتلا به این بیماری را افزایش دهند.

عوامل خطر ابتلا به دیابت بارداری

برخی از زنان نسبت به سایرین، استعداد بیشتری برای ابتلا به دیابت بارداری دارند. این خطر به‌ویژه در حضور یک یا چند عامل زیر افزایش می‌یابد:

• سابقه خانوادگی دیابت نوع ۲ به‌ویژه در بستگان درجه اول مانند پدر، مادر، خواهر یا برادر.
• سن بالای ۳۵ سال: افزایش سن مادر در زمان بارداری با افزایش مقاومت به انسولین و کاهش عملکرد سلول‌های بتای پانکراس همراه است.
• اضافه وزن یا چاقی پیش از بارداری: به‌ویژه در افرادی که شاخص توده بدنی (BMI) بالاتر از ۳۰ دارند.
• سابقه زایمان نوزاد با وزن بیش از ۴ کیلوگرم در بارداری قبلی.
• سندرم تخمدان پلی‌کیستیک (PCOS) و دیگر اختلالات متابولیک مانند فشار خون بالا یا بیماری قلبی-عروقی.
• سابقه مصرف داروهای کورتیکواستروئید مانند پردنیزولون یا دگزامتازون.
• سابقه دیابت بارداری در بارداری قبلی.
• وجود گلوکز در ادرار در آزمایش‌های اولیه‌ی بارداری.
• بارداری‌های چندقلویی (دوقلو یا بیشتر).

تشخیص دیابت بارداری

برای تشخیص دیابت بارداری، غربالگری منظم و دقیق قند خون در دوران بارداری ضروری است. معمولاً دو مرحله‌ی تشخیصی در نظر گرفته می‌شود:

تست چالش گلوکز (GCT)

این آزمایش را می‌توان در شرایط غیر ناشتا و در هر ساعت از روز انجام داد. در این تست، یک مایع شیرین حاوی ۵۰ گرم گلوکز را می‌نوشید. پس از گذشت حدود یک ساعت، آزمایش خونی برای بررسی سطح قند خون انجام می‌شود. چنانچه قند خونتان بعد انجام این مرحله بالا باشد (بالاتر از ۱۴۰ میلی گرم)، پزشک برای تشخیص دیابت در بارداری تست تحمل گلوکز را انجام می‌دهد. توجه داشته باشید که مثبت شدن این تست به معنای تایید ابتلا به این دیابت نیست.

تست تحمل گلوکز خوراکی (OGTT): اگر نتیجه‌ی غربالگری اولیه مشکوک یا بالاتر از محدوده‌ی طبیعی باشد، تست تحمل گلوکز سه‌مرحله‌ای (۳ ساعته) انجام می‌شود. برای انجام این تست باید ناشتا باشید و به مدت حداقل هشت ساعت غذا نخورده باشید. در این تست، مقادیر دقیق قند خون در فواصل زمانی مشخص اندازه‌گیری شده و بر اساس آن تشخیص قطعی دیابت بارداری داده می‌شود.

تشخیص به‌موقع دیابت بارداری، نقش بسیار مؤثری در کاهش عوارض برای مادر و جنین دارد و به همین دلیل، رعایت زمان‌بندی دقیق انجام آزمایش‌ها توسط پزشک متخصص زنان و زایمان اهمیت زیادی دارد.

علائم دیابت بارداری

در اغلب موارد، دیابت بارداری بدون علامت است و تنها از طریق آزمایش غربالگری قند خون قابل تشخیص می‌باشد. به همین دلیل، انجام به‌موقع آزمایش‌ها در هفته‌های ۲۴ تا ۲۸ بارداری اهمیت ویژه‌ای دارد. با این حال، در برخی زنان ممکن است علائمی ظاهر شود که عبارت‌اند از:

• احساس تشنگی بیش از حد (پُلی‌دیپسی)
• تکرر ادرار (پُلی‌اوری)
• خستگی یا بی‌حالی غیرعادی
• تاری دید (در موارد کمتر)
• خشکی دهان

باید تأکید کرد که وجود این علائم بدون آزمایش قند خون، برای تشخیص قطعی کافی نیست.

عوارض دیابت بارداری

در صورتی که دیابت بارداری به‌درستی مدیریت و کنترل نشود، ممکن است برای مادر و جنین عوارضی به همراه داشته باشد. این عوارض شامل موارد زیر است:

• ماکروزومی (Macrosomia): نوزاد بیش از حد طبیعی رشد کرده و وزن تولد بالاتر از ۴ کیلوگرم دارد.
• افزایش خطر زایمان دشوار یا سزارین: به‌خصوص در موارد ماکروزومی یا دیستوشی شانه (گیر افتادن شانه نوزاد در کانال زایمان).
• پره‌اکلامپسی (مسمومیت بارداری): افزایش ناگهانی فشار خون همراه با دفع پروتئین در ادرار که می‌تواند خطرناک باشد.
• سقط جنین یا مرده‌زایی: در موارد دیابت کنترل‌نشده، احتمال مرگ داخل رحمی افزایش می‌یابد.
• عفونت‌های مکرر در دوران بارداری مانند عفونت‌های ادراری و واژینال.

اثرات دیابت بارداری بر روی جنین و نوزاد

در صورت عدم کنترل مناسب قند خون مادر، اثرات قابل توجهی ممکن است بر سلامت جنین و نوزاد گذاشته شود:

• رشد بیش از حد جنین (ماکروزومی) و افزایش احتمال آسیب زایمانی مثل دیستوشی شانه یا آسیب شبکه بازویی.
• افت قند خون نوزاد (هیپوگلیسمی) بلافاصله پس از تولد، به دلیل پاسخ انسولینی شدید بدن نوزاد به سطح بالای قند خون مادر.
• زردی نوزادی شدید و طولانی‌مدت (هیپربیلی‌روبینمی).
• سندرم دیسترس تنفسی (RDS): نوزاد به دلیل نارس بودن ریه‌ها دچار مشکل تنفس می‌شود.
• افزایش احتمال چاقی در کودکی و افزایش خطر ابتلا به دیابت نوع ۲ در سنین بالاتر.

درمان دیابت بارداری چیست

هدف اصلی در مدیریت دیابت بارداری، حفظ سطح قند خون در محدوده طبیعی و اطمینان از رشد طبیعی جنین بدون ایجاد عوارض برای مادر یا نوزاد است. درمان معمولاً شامل اصلاح تغذیه، ورزش منظم، کنترل قند خون و در صورت نیاز، درمان دارویی با انسولین است.

نکات مهم تغذیه‌ای در دیابت بارداری

• مصرف منابع فیبر مانند سبزیجات، غلات کامل و حبوبات را افزایش دهید.
• مصرف قندهای ساده و شیرینی‌ها را محدود یا حذف کنید.
• مصرف کربوهیدرات‌ها باید کنترل‌شده و در وعده‌های کوچک تقسیم شود.

کربوهیدرات در غذاهای زیر به وفور یافت می شود:

• غلات و محصولات نشاسته‌ای مانند نان، برنج، ماکارونی، سیب‌زمینی، ذرت و نخود فرنگی.
• میوه‌ها و آبمیوه‌ها، به‌ویژه آبمیوه‌های صنعتی.
• لبنیات مثل شیر و ماست.
• محصولات فرآوری‌شده مانند بیسکویت، کلوچه و کیک.

مراقبتهای بارداری در دیابت حاملگی

شما باید به طور مرتب قند خون خود را چک کنید و در فواصل کوتاهتر به متخصص زنان و زایمان خود مراجعه کنید (به‌خصوص در سه‌ماهه سوم). سونوگرافی ها و تست های سلامت جنین را طبق توصیه پزشک خود به موقع انجام دهید تا بارداری و زایمان بی خطر و نوزاد سالمی داشته باشید.

چکاپ قند خون در مادران باردار مبتلا به دیابت بارداری

 

• قند خون ناشتا اندازه گیری شود
• قند خون دو ساعت بعد از صبحانه اندازه گیری شود
• قند خون دو ساعت بعد ناهار اندازه گیری شود
• قند خون دو ساعت بعد شام اندازه‌گیری شود
• قند خون ناشتا باید کمتر از ۹۵ باشد
• قند خون دو ساعت بعد وعده غذا باید کمتر از ۱۲۰ باشد

درمان دیابت بارداری به‌طور خلاصه:

1. تغذیه هدفمند: استفاده از مواد غذایی با شاخص گلیسمی پایین.
2. ورزش ملایم و منظم: مانند پیاده‌روی، یوگای بارداری یا شنا (حداقل ۳۰ دقیقه، ۵ روز در هفته).
3. پایش قند خون:
   • قند خون ناشتا کمتر از ۹۵mg/dL
   • قند دو ساعت پس از غذا کمتر از ۱۲۰mg/dL
4. درمان دارویی:
   • در مواردی که رژیم غذایی و ورزش کافی نباشد، پزشک تزریق انسولین را تجویز می‌کند.
   • معمولاً از داروهای خوراکی استفاده نمی‌شود، مگر با نظر پزشک معالج.

مراقبت های بعد زایمان مادر مبتلا به دیابت بارداری

پس از تولد نوزاد، معمولاً سطح قند خون در مادران مبتلا به دیابت بارداری به سرعت کاهش می‌یابد و بسیاری از این افراد دیگر نیازی به انسولین یا رژیم غذایی سختگیرانه نخواهند داشت. با این حال، این به معنای پایان کامل پیگیری نیست. توصیه می‌شود حدود ۴۰ روز پس از زایمان، مادر جهت بررسی دقیق وضعیت متابولیک خود، به پزشک متخصص زنان مراجعه کرده و آزمایشات قند خون، به‌ویژه آزمایش قند خون ناشتا یا تست تحمل گلوکز خوراکی (OGTT) را انجام دهد.

مطالعات نشان داده‌اند که حدود ۹۰ تا ۹۵ درصد از زنان، پس از زایمان به سطح نرمال قند خون باز می‌گردند؛ اما ۵ تا ۱۰ درصد همچنان در معرض دیابت باقی می‌مانند یا به دیابت نوع ۲ مبتلا می‌شوند. بنابراین این افراد باید به‌صورت منظم و سالانه قند خون خود را پایش کرده و سبک زندگی سالمی در پیش بگیرند.

علاوه بر آن، شیردهی نیز می‌تواند به کاهش سطح قند خون مادر کمک کند و نقش محافظتی در برابر ابتلا به دیابت نوع ۲ ایفا کند.

پیشگیری از دیابت بارداری

 

با توجه به اینکه دیابت بارداری در صورت بروز می‌تواند هم برای مادر و هم برای جنین عوارضی به همراه داشته باشد، پیشگیری نقش حیاتی در کاهش ریسک آن دارد؛ به‌ویژه برای زنانی که دارای عوامل خطر هستند.

راهکارهای موثر برای پیشگیری از دیابت بارداری:

اصلاح رژیم غذایی پیش از بارداری: مصرف مواد غذایی سرشار از فیبر مانند سبزیجات برگ‌دار، حبوبات و میوه‌ها به تنظیم قند خون کمک می‌کند. هم‌چنین توصیه می‌شود غذاهای حاوی چربی اشباع‌شده یا قندهای ساده محدود شوند.
کاهش وزن در صورت اضافه‌وزن: اگر شاخص توده بدنی (BMI) بالاتر از ۳۰ باشد، کاهش حتی ۵ تا ۷ درصد از وزن بدن می‌تواند خطر ابتلا به دیابت بارداری را به‌طور قابل‌توجهی کاهش دهد.
ورزش منظم: فعالیت بدنی با شدت متوسط مانند پیاده‌روی سریع، دوچرخه‌سواری ثابت یا شنای سبک، می‌تواند حساسیت به انسولین را افزایش داده و عملکرد متابولیکی بدن را بهبود بخشد. توصیه می‌شود حداقل ۱۵۰ دقیقه ورزش در هفته انجام شود.
پایش پزشکی پیش از بارداری: زنانی که در بارداری‌های قبلی سابقه‌ی دیابت بارداری داشته‌اند یا دارای عوامل خطر دیگر هستند، باید پیش از اقدام به بارداری با پزشک خود مشورت کنند. در برخی موارد، حتی ممکن است پزشک شروع پیشگیرانه‌ی مصرف آسپرین با دوز پایین (از هفته ۱۲ بارداری) را توصیه کند.